Moje iskustvo sa osobama sa invaliditetom obuhvata 20 godina kliničkog rada sa osobama sa urođenim ili stečenim fizičkim, senzornim, intelektualnim i emocionalnim smetnjama. Posebno sam to iskusila radeći u klinici koja se bavila iskustvima bolesti, medicinskim ili hiruškim intervencijama, traumama raznih vrsta, iskustvima telesnog rasta i promena tela uzrokovanih ovim faktorima.
Mnogi od pacijenata zbog društvenih i drugih prepreka nisu imali, ili su imali ograničene mogućnosti da se uključe u aktivnosti vezane za uzrast na istom nivou sa drugima.
Osobe sa invaliditetom, u procesu adaptacije na sopstvenu onesposobljenost, zavisno od vrste invaliditeta, uzrasta kada je nastao, i reakcija drugih mogu ispoljiti šok, anksioznost, poricanje, depresiju, ljutnju prema drugima, ali i prihvatanje/prepoznavanje onesposobljenosti i njene trajnosti, rezultirajući u eventualnom prilagodjavanju.
U svom radu sa afektivnim poremećajima i problemima u ponašanju, razvila sam posebno interesovanje za staranje pedijatrijskih pacijenata sa raznovrsnim zdravstvenim stanjima i hroničnim bolestima.
Intervencije su uključivale pomoć pacijentima i njihovim porodicama u njihovom psihosocijalnom prilagođavanju na hronična nepovoljna stanja, bavljenjem sa i kontrolom bolova i simptoma, a posebno saradnjom sa propisanim tretmanima i lekovima. Ja sam takodje primenjivala “neorganske” tretmane, ukljucujuci kratku psihoterapiju, kognitivno-bihevioralne tehnike za pedijatrijske i i adolescentske probleme, sa specijalnim interesovanjem za primenu Kognitivne Hipnoterapije koja kombinuje primenu kognitivne terapije sa hipnoterapijom, kao jedinstveni pristup psihoterapiji.
Prema mom iskustvu, najučinkovitiji terapijski pristupi su u tesnoj vezi sa fokusom na modelu izgrađenom i na snagama i deficitima pojedinca. Smatram da su efektni koncepti iz Pozitivne Psihologije Selingman-a (2002) kao sto su optimizam, otpornost, subjektivna dobit, strategije za prevazilaženje stresa, osecaj pripadanja/povezanosti i samoefikasnosti, kao temelja za rast.
Poznato je da u detinjstvu sa invaliditetom pogođena osoba moze biti izložena izolaciji ili neuobičajenim postupcima prezastićivanja. Zavisno od uzrasta, osobe se suočavaju sa stereotipima okoline, umesto prihvatnja, i sažaljenja nasuprot saosećanju.
Adolescencija je je najosetljivije razdoblje, jer i inace nosi breme sklonosti ka negativnim procenama, odbacivanje i neretko zlostavljane/ismevanje od strane vršnjaka, sto dodatno i često trajno vodi ka padu samopouzdanja i samopoštovanja.
Neretko se osobe sa invaliditetom upućuju na školovanje u specijalizovane zavode sa kolektivnim smeštajem, obično poluzatvorenog tipa. Zato ta deca ne dobiju pravovremenu priliku da se druže sa vršnjacima iz redovnih skola. Upućeni su jedni na druge, pa se stvara “identifikacija sa invaliditetom”. Često iz toga nastaju predrasude prema okolini, pa se stvara jaz u komunikaciji sa okruženjem izvan poznatog sistema. Takva distanca pojačava nivo anksioznosti i strah usled izdvojenosti i “getoizacije”. Međutim, ovakve okolnosti u skorašnje vreme vode ka udruzivanju invalidnih osoba, sa ciljem da postanu “vidljivije” i bore se za izjednačavanje i mogucnosti za ucešće u svim oblastima drustvenog zivota.
Ciljane psihološke intervencije, primenjene individualno i/ili grupno imaju osnovne ciljeve da pomognu efikasnije preovladavanje stresnih situacija, omogućiće usvajanje veština za rešavanje problema, poboljšavanje komunikacije sa okruženjem i preovladavanje bolnih i uznemirujućih emocija.
Psihološka pomoć kod hroničnih bolesti i stanja koja utiču na kvalitet života i nalažu promenu zivotnog stila, nameću ograničenja, koji svi vode u intenzivno osećanje frustriranosti. Cilj je eventualno adekvatno prihvatanje bolesti i disfunkcionalnosti, potrebe za bezuslovnim povinovanjem režimu lečenja. To uključuje ograničavanja u socijalizaciji, slobodnom vremenu i aktivnostima primerenim uzrastu.
Psihoterapijski rad je obicno usmeren na bilo koji lični, emocionalni ili interpersonalni problem pojedinca. Cilj je razvijanje novih potencijala i veština, čime eventualno dolazi do postepenog preusmeravanja sa postojećih deficita i hendikepa na druge neiskorisćene potencijale.
Psihološki pristupi pitanjima invalidnosti su evoluirali, pa se osoba sa invaliditetom ne posmatra neminovno kroz maladaptivna ponašanja i reakcije, već kroz splet različitih faktora i okolnosti koji mogu uticati na njeno ponašanje. Slično kao u ostatku populacije, život osoba sa invaliditetom je interakcija različtih uticaja koji se reflektuju u sferi ponašanja i adaptacije.
Saradnja sa porodicama je neophodna, mada u mom iskustvu nosioci borbe za dobrobit hendikepirane dece su uglavnom majke. Članovi porodice neminovno prolaze kroz proces prilagođavanja, često sa osećanjima krivice i depresivne reakcije. Bitno je da ova osećanja budu prepoznata i kanalisana, da ne bi stvorila prepreke u procesu adaptacije.
Često eventualni roditeljski bes, frustracija, pa i stid, mogu imati negativan uticaj na detetovo formiranje licnosti. Takodje, neki roditelji negativno tome doprinose i izdvajanjem deteta od vršnjaka, podsećajući ga na različitost, a posebno kada roditelji rade stvari umesto deteta.
Psihoterapijske intervencije nisu linearne i neminovno uspešne, s obzirom na heterogenost i stepen oštećenja.
Ja sam uvek fokusirana na opšte stanje pojedinca, koje mu omogućava da uspešno prevazilazi svakodnevne životne izazove. To ne znači da pojedinac mora u svakoj situaciji reagovati adekvatno. Važno je da takva osoba adekvatno opazi različite podsticaje i na njih reaguje uz optimalno ulaganje vlastitih napora, a čime dolazi do unapredjenja vlastitog stanja na bilo kom nivou. Posebno su važne strategije prevazilaženja stresa ili suočavanje sa stresom, koje predstavljaju vid mentalne kontrole koje pojedinac koristi da bi ublažio efekte dugotrajne izloženosti ili situacijama teških, traumatskih zivotnih dogadjaja. Cilj je da osoba sa invaliditetom, slično nepogodjenim osobama, usvoji “koping strategije”- aktivnosti kojima se osoba služi i koje su često vidljive i okolini, a predstavljaju psihičke i fizičke napore koje osoba preduzima. Poželjno je da te aktivnosti budu pozitivne/konstruktivne, za razliku od negativnih/destruktivnih.
Osobe sa invaliditetom neminovno prolaze kroz iskušenja svoga stanja. U razvijenijim sredinama gde postoji organizovana služba za probleme mentalnog zdravlja, takvim pojedincima je omogućen pristup. Oni pokazuju široku skalu raspona funkcionisanja, počev od neprihvatanja, socijalne izolacije, pasivizacije i frustracije, pa sve do samoaktualizovanih pojedinaca koji, prevazilazeći svoj urodjeni ili stečeni hendikep, ostvaruju zapažene rezultate u svojim akademskim, sportskim i radnim aktivnostima.
Važan je koncept “zadovoljstva zivotom” koji je čovekova emocionalna i kognitivna evaluacija vlastitog života. To je jedan globalni osećaj mira, sreće, ispunjenosti i zadovoljstva zivotom, koji uključuje i planove i buduće perspektive, odnose sa drugim osobama, postignute ciljeve, samopoimanje, vlastitu sposobnost za nošenje sa problemima svakodnevnog zivota. Sve ovo može biti okvirni podsticaj za rad na sebi uz profesionalnu pomoć.
